Βασιλική της Γέννησης- Αρχιτεκτονική πάνω από το Σπήλαιο της Βηθλεέμ.

Η Βασιλική της Γέννησης είναι μια εκκλησία ιδιαίτερης αρχιτεκτονικής μορφολογίας. Κτίστηκε κατά τη βασιλεία του Μεγάλου Κωνσταντίνου στο Σπήλαιο της Γέννησης του Χριστού στη Βηθλεέμ, περί το 330μΧ. Το Σπήλαιο αποτελεί ιερό τόπο προσκυνήματος ήδη από τα πρώτα χριστιανικά χρόνια, μέχρι σήμερα. Αποτελεί τον ιερό τόπο στον οποίο πραγματοποιήθηκε η γέννηση του Χριστού, γεγονός το οποίο εκατομμύρια Χριστιανών, ανά τον κόσμο, γιορτάζουν στις 25 Δεκέμβρη κάθε χρόνου. Με αφορμή τη γιορτινή αυτή μέρα η οποία πλησιάζει, αξίζει να αναφερθούμε στην εκκλησιαστική αυτή αρχιτεκτονική, στο χώρο της οποίας φιλοξενήθηκε το θαύμα της Γέννησης. Ένα θαύμα το οποίο διαμόρφωσε, στη συνέχεια, μια από της πιο διαδεδομένες θρησκείες στον κόσμο. Μία θρησκεία η οποία παρά του κλάδους της –Ρωμαιοκαθολικισμός, Ορθόδοξη Εκκλησία, Προτεσταντισμός – υπόσχεται τη σωτηρία του ανθρώπου και βασίζεται σε ηθικές αρχές και στην αγάπη για το Θεό και το συνάνθρωπο.

Όλα ξεκίνησαν όταν η μητέρα του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου, Ελένη, επισκέφτηκε τους Αγίους Τόπους σε κάποιο προσκύνημα το 325-326μΧ. Με δική της προτροπή, ο αυτοκράτορας, κατά τα 12 τελευταία χρόνια της βασιλείας του, φροντίζει για την ανέγερση εκκλησιών σε τοποθεσίες όπου είχε αποκαλυφθεί η θεία παρουσία. Ας μην ξεχνάμε ότι ο Κωνσταντίνος είχε υιοθετήσει τις θρησκευτικές πεποιθήσεις του πατέρα του, πίστευε δηλαδή στο θεό Ήλιο (Απόλλωνα). Μετά από πολλά χρόνια αποδέχτηκε το Χριστιανισμό και ειδικότερα, λέγεται ότι ο ίδιος βαφτίστηκε Χριστιανός την ημέρα του θανάτου του. Εκτός από τη Βασιλική της Γέννησης στο αντίστοιχο Σπήλαιο, στη Βηθλεέμ, επιλέγει να χτίσει ναούς σε τοποθεσίες όπως αυτές της Ανάστασης, της Σταύρωσης, στο Όρος των Ελαιών, όπου ο Χριστός μίλησε στους μαθητές του και κοντά στη Δρυ της Μαμβρής, όπου ο Θεός είχε μιλήσει στον Αβραάμ.

Η μορφολογία τη βασιλικής

Στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική, ο τύπος του κτηρίου που επικρατεί κατά την περίοδο 312- 527μΧ, δηλαδή και κατά τη βασιλεία του Μεγάλου Κωνσταντίνου (306- 337μΧ),  είναι η βασιλική. Μορφολογικά, τα βασικά στοιχεία τα οποία συγκροτούν τον τύπο της βασιλικής, όπως και τη Βασιλική της Γέννησης, είναι: το μεγάλο αίθριο μπροστά από τη βασική είσοδο προς το εσωτερικό του κτηρίου, το πρόπυλο της εισόδου, ο νάρθηκας και ο κυρίως ναός.

Το αίθριο αποτελεί ένα μέσο ανάδειξης της πρόσοψης αλλά και απομόνωσης του χώρου λατρείας, στον κυρίως ναό, από το περιβάλλοντα χώρο.  Διαθέτει τετράγωνη ή και ορθογώνια κάτοψη, ενώ περιβάλλεται από στοές με ευθύγραμμες κιονοστοιχίες. Ενδιαφέρον αποτελεί το γεγονός ότι οι στέγες των στοών αυτών, όπως και στη Βασιλική της Γέννησης, έχουν κλίση προς το εσωτερικό του αίθριου, ώστε να συγκεντρώνονται τα νερά της βροχής σε αυτό. Η διαμόρφωση αυτή αποτελεί ελληνιστική παράδοση από τα αίθρια των κατοικιών. Τα στηρίγματα των στοών είναι κίονες ή πεσσοί (στηρίγματα τετράγωνης διατομής), οι οποίοι γεφυρώνονται είτε με ευθύγραμμους θριγκούς (στοιχεία επίστεψης στηριγμάτων) είτε με τοξοστοιχίες. Μέσα στο αίθριο εντοπίζεται συνήθως κρήνη, για θρησκευτικούς λόγους.

Το πρόπυλο, μπροστά από την είσοδο του ναού, αποτελείται από κιονοστοιχία με τόξο και σκοπό έχει να τονίσει τον άξονα της εισόδου στο ναό. Ο νάρθηκας των βασιλικών προέκυψε αργότερα, όταν η στοά του αίθριου μπροστά από την είσοδο έκλεισε με τοίχους. Σε αυτόν διέμεναν οι κατηχούμενοι και πραγματοποιούνταν  ορισμένες λειτουργίες. Η είσοδος από το αίθριο στο νάρθηκα πραγματοποιούταν από πλάγιες πόρτες, ποτέ αξονικά. Ανάμεσα σε νάρθηκα και κυρίως ναό, όμως, η είσοδος πραγματοποιείται τόσο αξονικά όσο και από δεξιά και αριστερά, ανάλογα με τα κλίτη στα οποία διαιρείται ο ναός.

Ο κυρίως ναός έχει σχήμα κάτοψης ορθογώνιο ή σταυροειδές, με κατάληξη στην αψίδα του ιερού στην ανατολή. Συνήθως διαιρείται σε τρία διατεταγμένα μέρη, τα λεγόμενα κλίτη που αναφέραμε, τα οποία εκτείνονται από την είσοδο μέχρι το ιερό και χωρίζονται μεταξύ τους με κιονοστοιχίες. Συνήθως, οι περισσότερες βασιλικές, οι οποίες συναντώνται, είναι τρίκλιτες, δηλαδή διαθέτουν τρία κλίτη, το κεντρικό και δύο εκατέρωθεν αυτού. Το μεσαίο κλίτος έχει πάντα μεγαλύτερο πλάτος, αλλά και ύψος σε σχέση με τα δύο πλευρικά. Λόγο της διαφοράς ύψους το μεσαίο κλίτος φέρει μεγάλες σειρές παραθύρων, χάρη στις οποίες φωτίζεται ο χώρος. Βέβαια, υπάρχουν βασιλικές με περισσότερα κλίτη.

Μια διαφορετική βασιλική

Η Βασιλική της Γέννησης στη Βηθλεέμ, είναι μία πεντάκλιτη βασιλική με μία σπάνια ιδιομορφία. Κατά την αρχική μορφή της, το τμήμα του ιερού κατέληγε σε ένα κτίσμα περίκεντρης διάταξης, συγκεκριμένα οκταγωνικής. Τα περίκεντρα κτήρια διαρθρώνονταν γύρω από ένα ιδιαίτερα τονισμένο στοιχείο, με έμφαση στον κατακόρυφο άξονα. Στη Βασιλική της Γέννησης,  στο κέντρο της οκταγωνικής κάτοψης, τρία σκαλοπάτια οδηγούν σε ένα φαρδύ άνοιγμα το οποίο διαπερνά το βράχο της οροφής του Σπηλαίου της Γέννησης.

Η Βασιλική της Γέννησης, στην τωρινή της μορφή διαμορφώθηκε κυρίως στα χρόνια του Ιουστινιανού κατά τον 6^ο αιώνα μΧ. Οικοδομείται πάνω σε θεμέλια από μεγάλους ασβεστόλιθους, τα οποία έφεραν στο φως οι ανασκαφές, μαζί με ψηφιδωτά δάπεδα, μόλις τον προηγούμενο αιώνα. Η αρχική διάρθρωση του ναού ακολουθούσε πιστά τον τύπο της βασιλικής. Ένα προαύλιο μήκους 30 μέτρων οδηγούσε στο γνωστό αίθριο, μεγάλων διαστάσεων, περίπου 45*28 μέτρα. Το πρόπυλο της Βασιλικής της Γέννησης υψώνεται κατά μία βαθμίδα σε σχέση με το αίθριο. Τόσο στην αρχική βασιλική, όσο και στη μεταγενέστερη του 6^ου μΧ αιώνα, ο κυρίως ναός καλύπτει έναν τετράγωνο σχεδόν χώρο, διαστάσεων 28,3* 29 μέτρα περίπου. Το μεσαίο και τα τέσσερα πλάγια κλίτη, ανά δύο εκατέρωθεν του μεσαίου, χωρίζονται με τέσσερις στο σύνολο κιονοστοιχίες. Οι κορμοί των κιόνων πιθανώς προέρχονται αυτούσιοι από την εποχή του Μεγάλου Κωνσταντίνου ενώ τα κιονόκρανα αποτελούν πιστές αντιγραφές αυτών του 4^ου αιώνα.

Το οκταγωνικό κτίσμα, το οποίο προσκολλάται στην ανατολική πλευρά του ναού, πιθανώς επικοινωνούσε τόσο με το ιερό, όσο και με τα πλάγια κλίτη με τοξοστοιχίες. Υψώνεται κατά τρεις βαθμίδες σε σχέση με τον κυρίως ναό και φαίνεται να πλαισιώνεται από κάθε του πλευρά με μικρότερα δωμάτια και ενδιάμεσους τριγωνικούς χώρους. Θεωρείται ότι ο χώρος φωτιζόταν από ψηλά, από κάποιο άνοιγμα στην πυραμιδοειδή, πιθανώς, οροφή του. Ουσιαστικά το οκταγωνικό κτίσμα, αποτελεί ένα μαρτύριο, το οποίο στέγαζε τον τόπο γέννησης του Χριστού. Τα μαρτύρια αποτελούν περίκεντρα, αυτόνομα κτήρια τα οποία κτίζονται, συνήθως, πάνω από τάφους μαρτύρων του Χριστιανισμού. Τόσο στη Βασιλική της Γέννησης, όσο και στη γνωστή Βασιλική του Άγιου Πέτρου στη Ρώμη, το μαρτύριο εντάσσεται στο συνολικό κτηριακό συγκρότημα του ναού, σαν συνέχεια του.

Βασιλική της Γέννησης – Η πολιτισμική κληρονομιά

Η Βασιλική της Γέννησης αποτελεί εδώ και δυο σχεδόν χιλιετίες τόπο προσκύνησης και λατρείας των Χριστιανών. Χάρη στην Αγία Ελένη, τον Μεγάλο Κωνσταντίνο, τον Ιουστινιανό, αλλά και τα εκατομμύρια προσκυνητών κατάφερε να διασωθεί όχι μόνο το ιερό Σπήλαιο της Γέννησης, αλλά και ένα κομμάτι πολιτισμικής και αρχιτεκτονικής κληρονομιάς. Η Βασιλική της Γέννησης στη Βηθλεέμ, είναι ένα κτήριο μοναδικής εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής. Υιοθετεί τη μορφολογία της βασιλικής Εκκλησίας της Παλαιοχριστιανικής εποχής και έρχεται να τη συνδυάσει με τη μοναδικότητα της περίκεντρης κάτοψης. Η αξονική κίνηση συνδυάζεται με την κανονικότητα του οκταγώνου και τοποθετείται πάνω από την ίδια την «πηγή» της Γέννησης μιας ενότητας. Τη Γέννηση του Χριστού, τη Γέννηση της ενότητας του ίδιου του Χριστιανισμού και των αξιών του, όπως η αγάπη. Αξίες οι οποίες δεν περιορίζονται, τελικώς, στο πλαίσιο του Χριστιανισμού, αλλά μπορούν να αποτελέσουν ενότητα για όλη την ανθρωπότητα και να την οδηγήσουν σε ένα καλύτερο αύριο.

Εικονική περιήγηση: www.romiosini.org.gr

Βίντεο https://www.youtube.com/watch?v=iQgOnqI3rPίντεοo

Βιβλιογραφία

• Μπούρας Χαράλαμπος, Ιστορία της Αρχιτεκτονικής, Δεύτερος Τόμος, Αρχιτεκτονική στο Βυζάντιο, το Ισλάμ και τη Δυτική Ευρώπη κατά τον Μεσαίωνα, Εκδοτικός οίκος “Μέλισσα”, Αθήνα, 2001
• Krautheimer Richard, Παλαιοχριστιανική και Βυζαντινή Αρχιτεκτονική, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα, 2012
• https://artic.gr/vasiliki-tis-gennisis-arxitektoniki/ Από Ηρώ Μιναρετζή

Επισκέψεις: 218